ปญฺญาภูมิ-มูล-สรีรววตฺถานวณฺณนา

[430] อิมาย ปญฺญายาติ วิปสฺสนาปญฺญายฯ ภูมิ สลฺลกฺขณาทิคฺคหณวเสน ปวตฺติฏฺฐานภาวโตฯ อาทิ-สทฺเทน อาหาราทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ กสฺมา ปเนเต เอวํ พหุธมฺมา ภูมิภาเวน คยฺหนฺติ, นนุ ขนฺธาทีสุ เอเกนาปิ อตฺถสิทฺธิ โหตีติ? น, ติวิธสตฺตานุคฺคหตฺถํ ขนฺธาทิตฺตยคฺคหณํ กตฺตพฺพํ, อญฺญถา สพฺพสาธารโณ อนุคฺคโห น กโต สิยาฯ ติวิธา หิ สตฺตา รูปสมฺมูฬฺหา อรูปสมฺมูฬฺหา อุภยสมฺมูฬฺหาติฯ เตสุ เย อรูปสมฺมูฬฺหา, ตทตฺถํ ขนฺธานํ คหณํ อรูปธมฺมานํ จตุธา วิภตฺตตฺตาฯ เย รูปสมฺมูฬฺหา, ตทตฺถํ อายตนานํ รูปธมฺมานํ อทฺเธกาทสธา วิภตฺตตฺตาฯ เย ปน อุภยสมฺมูฬฺหา, ตทตฺถํ ธาตูนํ อุภเยสมฺปิ วิภตฺตตฺตาฯ ตถา อินฺทฺริยเภเทน ติกฺขินฺทฺริยา มชฺฌิมินฺทฺริยา มุทินฺทฺริยา, สํขิตฺตรุจี มชฺฌิมรุจี วิตฺถารรุจีติ จ ติวิธา สตฺตา, เตสมฺปิ อตฺถาย ยถากฺกมํ ขนฺธาทิคฺคหณํ กตนฺติ โยเชตพฺพํฯ อินฺทฺริยคฺคหณํ ปน กามํ เอเต ธมฺมา อิสฺสรา วิย สหชาตธมฺเมสุ อิสฺสริยํ อาธิปจฺจํ ปวตฺเตนฺติ, ตํ ปน เนสํ ธมฺมสภาวสิทฺธํ, น เอตฺถ กสฺสจิ วสีภาโว ‘‘สุญฺญา เอเต อวสวตฺติโน’’ติ อนตฺตลกฺขณสฺส สุขคฺคหณตฺถํฯ ตํ ปเนตํ จตุพฺพิธมฺปิ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุวเสน ทิฏฺฐเมว อุปการาวหํ, น อญฺญถาติ สจฺจาทิทฺวยํ คหิตํฯ อาทิ-สทฺเทน คหิตธมฺเมสุปิ อยํ นโย เนตพฺโพฯ มูลํ ปติฏฺฐาภาวโตฯ สติ หิ สีลวิสุทฺธิยํ, จิตฺตวิสุทฺธิยญฺจ อยํ ปญฺญา มูลชาตา โหติ, นาสตีติฯ สรีรํ ปริพฺรูเหตพฺพโตฯ อิมิสฺสา หิ ปญฺญาย สนฺตานวเสน ปวตฺตมานาย ปาทปาณิสีสฏฺฐานิยา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิอาทิกา อิมา ปญฺจ วิสุทฺธิโย อวยเวน สมุทายูปลกฺขณนเยน ‘‘สรีร’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ

[431] ปญฺจ ขนฺธาติ เอตฺถ ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺฐา, น อุทฺธนฺติ ทสฺเสติฯ ขนฺธาติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ ยสฺมา เจตฺถ ขนฺธ-สทฺโท ราสฏฺโฐ ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.51; 6.37) วิย, ตสฺมา อตีตาทิวิภาคภินฺนํ สพฺพํ รูปํ ราสิวเสน พุทฺธิยา เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘รูปเมว ขนฺโธ รูปกฺขนฺโธ’’ติ สมานาธิกรณสมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ตีหิ ขนฺเธหิ อิณํ ทสฺสามา’’ติอาทีสุ วิย โกฏฺฐาสฏฺเฐ ปน ขนฺธ-สทฺเท นิพฺพานสฺสาปิ ขนฺธนฺตรภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ อตีตาทิวิภาคาภาวโตฯ น หิ เอกสฺส นิจฺจสฺส สโต นิพฺพานสฺส อตีตาทิวิภาโค อตฺถีติฯ ปฐเมนตฺเถน รูปราสีติ อตฺโถ, ทุติเยน รูปโกฏฺฐาโสติฯ เวทนากฺขนฺโธติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

กสฺมา ปเนเต ขนฺธา ปญฺเจว วุตฺตา อิมินา เอว จ กเมนาติ? ภาชนโภชนพฺยญฺชนภตฺตการกภุญฺชกวิกปฺปทสฺสนโต , ยโถฬาริกยถาสํกิเลสูปเทสโต จาติ เวทิตพฺพํฯ วิวาทมูลเหตุภาวํ สํสารเหตุตํ, กมฺมเหตุตญฺจ จินฺเตตฺวา เวทนาสญฺญา สงฺขารกฺขนฺธโต นีหริตฺวา วิสุํ ขนฺธภาเวน เทสิตาฯ

รูปกฺขนฺธกถาวณฺณนา

[432] ตตฺถาติ เตสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุฯ ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานํฯ รุปฺปนลกฺขณนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมนํฯ ยํ-สทฺเทน หิ สนิปาเตน กิํ-สทฺเทน จ คหิเตน อนิยมตฺถตาย อติปฺปสงฺเค อาปนฺเน ตํ รุปฺปนสทฺโท นิวตฺเตติ, เตน รูปสฺส อนวเสสปริคฺคโห กโต โหติฯ สีตาทีหีติ สีตุณฺหชิฆจฺฉาปิปาสาทีหิฯ เหตุอตฺเถ เจตํ กรณวจนํฯ รุปฺปนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ รุปฺปนลกฺขณํฯ ธมฺโม เอว ธมฺมชาตํฯ รุปฺปนญฺเจตฺถ สีตาทิวิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิสทิสุปฺปตฺติฯ นนุ จ อรูปธมฺมานมฺปิ วิโรธิปจฺจยสมาคเม วิสทิสุปฺปตฺติ ลพฺภตีติ? สจฺจํ ลพฺภติ, น ปน วิภูตตรํฯ วิภูตตรํ เหตฺถ รุปฺปนํ อธิปฺเปตํ สีตาทิคฺคหณโตฯ ยทิ เอวํ, กถํ พฺรหฺมโลเก รูปสมญฺญา? ตตฺถาปิ ตํสภาวานติวตฺตนโต โหติเยว รูปสมญฺญา, อนุคฺคาหกปจฺจยวเสน วาฯ วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต โย อตฺตโน สนฺตาเน ภินฺเน ภิชฺชมานสฺเสว วิสทิสุปฺปตฺติเหตุภาโว, ตํ รุปฺปนนฺติ อญฺเญฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข รูปยติ วิการํ อาปาเทตีติ รูปํ, ปุริมปกฺเข ปน รุปฺปตีติฯ สงฺฆฏฺฏเนน วิการาปตฺติยํ รุปฺปนสทฺโท นิรุฬฺโหติ เกจิฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข อรูปธมฺเมสุ รูปสมญฺญาย ปสงฺโค เอว นตฺถิ สงฺฆฏฺฏนาภาวโตฯ ปฏิฆาโต รุปฺปนนฺติ อปเรฯ สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวาติ ราสฏฺฐํ หทเย ฐเปตฺวา วทติฯ

ภูโตปาทายเภทโตติ เอตฺถ ตทธีนวุตฺติตาย ภวติ เอตฺถ อุปาทายรูปนฺติ ภูตํฯ ภูตานิ อุปาทิยเตว, น ปน สยํ เตหิ, อญฺเญหิ วา อุปาทียตีติ อุปาทายํฯ

กามํ จตุธาตุววตฺถาเน วจนตฺถาทิโตปิ ภูตานิ วิภาวิตาเนว, สภาวธมฺมานํ ปน ลกฺขณาทิวิภาวนาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานานิ จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานี’’ติฯ ตตฺถ ปทฏฺฐานสฺส อวุตฺตตฺตา อาห ‘‘ปทฏฺฐานโต ปนา’’ติอาทิฯ อวจนญฺจ ตสฺส ตสฺสตฺถสฺส ปจฺจยโตติ เอตฺถ ปการนฺตเรน วิภาวิตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺพาปีติ จตสฺโสปิ ธาตุโยฯ